“कवठेमहांकाळ (तिसंगी) – तासगाव(सावळज )पोळ सरकार घराणे: मराठा वतन प्रथेतला आदर्श वारसा”
मराठा साम्राज्य स्थापनेपासूनच वतन प्रथा ही केवळ महसूल गोळा करण्याची यंत्रणा नव्हती, तर ती प्रशासन, न्यायव्यवस्था आणि ग्रामीण समाजाच्या स्थैर्याचा पाया होती. शिवाजी महाराजांच्या काळात स्थानिक वतनदारांना अधिकार देऊन साम्राज्याचे प्रशासन स्थानिक स्तरावर विश्वासू हातांमध्ये चालविणे हे धोरण राबवले गेले. देशमुख, पाटील, कुळकर्णी व कारभारी यांना केवळ महसूल वसुलीची जबाबदारी नव्हती, तर ते न्याय देणे, ग्रामस्थांचे प्रश्न सोडवणे आणि राजसत्तेला आधार देणे ह्या जबाबदाऱ्या बजावत. या धोरणामुळे राज्याचा प्रशासनिक पाया स्थिर झाला आणि ग्रामीण समाजात विश्वास निर्माण झाला.
कवठेमहांकाळ (तिसंगी) – तासगाव (सावळज) येथील पोळ सरकार घराण्याचे योगदान या प्रशासनिक धोरणाच्या प्रत्यक्ष उदाहरणाद्वारे स्पष्ट होते. सिदोजी, खतरोजी, सुभानजी आणि संभाजी हे पोळ सरकार बंधू आपल्या वतनाचे व्यवस्थापन करत होते. त्यांच्या घराण्याकडे दहिवाडी-मलवाडी येथील पाटीलकी आणि सावळज-हुकेरी प्रांतातील देशमुखी अशी जुनी वतने होती. मिरज प्रांत मोगलांच्या ताब्यात असताना सुभेदार दिलेलखानाने महसूल वसुलीसाठी दडपशाही केली. तिमाजी वेंकटाद्री देशमुखाची बिकट परिस्थिती पाहता पोळ सरकार बंधूंनी हस्तक्षेप करून वतन टिकवले. या व्यवहारात पैशाचा, जनावरांचा आणि वस्त्रांचा निश्चित भरणा झाला; परंतु त्यामागे फक्त आर्थिक स्वार्थ नव्हता, तर राज्यासोबत निष्ठा आणि सामाजिक जबाबदारी यांचा समतोल होता.
शाहू महाराजांच्या कारभारात पंत प्रतिनिधी संस्थान व पंचायती यांचा निर्णायक भाग होता. बंडगरासारख्या खोट्या दाव्यांना पंचायतीने नाकारले, पोळ सरकार बंधूंना कायदेशीर हक्क दिला आणि शाहू महाराजांचे आज्ञापत्र, बाजीराव बल्लाळ प्रधानांचा शिक्का यांचा आधार मिळवून दिला. आगळगावसारखा इनाम देऊन त्यांच्या निष्ठेचा सन्मानही करण्यात आला. या प्रक्रियेत स्पष्ट होते की, वतनदारांना अधिकार दिले तरी प्रशासनिक चौकशी, प्रतिनिधींचे परीक्षण आणि महाराजांची मान्यता हाच अंतिम आधार होता.
पेशवाईच्या काळात महसूल थेट पुण्यात जमा होऊ लागल्याने स्थानिक वतनदारांचे स्वायत्त अधिकार मर्यादित झाले. पण कवठेमहांकाळ (तिसंगी) – तासगाव (सावळज) येथील पोळ सरकार घराण्याने परिस्थिती समजून, प्रशासनाशी संवाद साधून आणि निष्ठेच्या जोरावर आपले वतन टिकवले. याचा अर्थ असा की, वतनदारांचे अधिकार पूर्णपणे संपले नाहीत, तर बदलत्या प्रशासनात टिकण्यासाठी धोरणात्मक शहाणपण आवश्यक होते.
या अनुभवातून स्पष्ट होते की, वतन प्रथा ही फक्त जमिनीतल्या अधिकारांची गोष्ट नाही, तर ती राज्य प्रशासनाचे एक महत्त्वाचे अंग होती. स्थानिक वतनदारांचा सहभाग शासनाच्या निर्णयांशी जोडून ठेवणे, न्यायप्रणाली चालवणे, महसूल वसूल करणे, आणि समाजास स्थैर्य देणे या सर्व बाबतीत पोळ सरकार घराण्याने आदर्श उभा केला. यामुळे त्यांच्या घराण्याचा वारसा पिढ्यान्पिढ्या टिकला.
इतिहास आपल्याला शिकवतो की शासन प्रणाली बदलली, सत्तेची केंद्रीकरण वाढली, प्रशासन कठोर झाले, तरीही न्याय, निष्ठा आणि दूरदृष्टीच्या जोरावर स्थानिक घराणे आपले हक्क टिकवून ठेवू शकतात. कवठेमहांकाळ (तिसंगी) – तासगाव (सावळज) पोळ सरकार घराण्याने या बदलत्या प्रशासनात स्वतःला योग्य प्रकारे बसवून दाखवले, आणि त्यांचा वारसा आजही मराठा साम्राज्यातील वतन प्रथांचा आदर्श म्हणून स्मरणात आहे.
✍मिलिंद पोळ -सावळज 9890710999
